اصل طبیعت بدن را حفظ کنید

بدن انسان و همچنین هر کدام از اندام آن دارای شاکله، طبیعت و مزاج خاص خود هستند و زمانی که این مزاج‌ها در حال تعادل باشند، بدن و عضو در سلامت است و ریشه بیماری‌های جسمی، روحی و روانی در غلبه یکی از مزاج‌های چهارگانه بر دیگری است.
خلط‌های چهارگانه عبارت است از هر یک از چهار مایع خون یا دم، زردآب یا صفرا، سودا یا زردآب سوخته یا صفرای سیاه و بلغم. 1
مقدار و نسبت ترکیب این اخلاط در بدن هر شخصی و در اندامهای هر فردی، یکی از چهار طبع (nature) یا مزاج (temperament) گرم (حار، در واژه: حاره)، سرد (برد، در واژه : مبرد)، تر (رطب، در واژه : مرطوب)، خشک (یابس، در واژه : یبوست) را بوجود می‌آورد این نظریه ریشه و اساس طب های سنتی را تشکیل می‌دهد. بدین معنی ساده که اگر کسی سوخت و ساز بدنش بالا باشد مزاجش گرم است. اگر شخصی رطوبت بدنش زیاد باشد مزاجش مرطوب است کسی که بدنش در هنگام لمس گرم و مرطوب است دارای مزاج گرم و مرطوب می‌باشد، و افرادی هم داری مزاج گرم و خشک، سرد و مرطوب، سرد و خشک باشند.
اخلاط جمع واژه خلط است، به همین دلیل به طب سنتی طب اخلاطی هم گفته می‌شود و نیز از هر کدام از خلط‌های فوق طبایع و مزاجهای چهارگانه به وجود می‌آید و به همین منوال هر کدام از طبایع مثال جهان بیرون و نماینده فصل‌ها و عناصر چهار گانه موجود در طبیعت هستند به ترتیب : خون یا دم گرم و تر است، فصل بهار وهوا نیز گرم و تر هستند، صفرا گرم و خشک است، تابستان و آتش هم گرم و خشک اند، سودا سرد و خشک است، پاییز و خاک هم سرد و خشک می‌باشند، بلغم سرد و تر است، زمستان و آب هم سرد و تر هستند.
طب اخلاطی مسلماً پیش از بقراط نیز وجود داشته 2و بقراط اصول آن را از پیشینیان اقتباس کرده‌ است. بقراط، انباذقلس (Empedocle) و دیگران به چهار عنصر) خاک، آب، هوا و آتش (و چهار خاصیت این عناصر )گرمی، سردی، تری و خشکی(معتقد بوده و به وجود چهار مایع اصلی در بدن انسان و حیوانات قائل بودند که آنها عبارتند از: خون) گرم و تر) ، بلغم)سرد و تر(، صفرا (گرم و خشک) و سودا )سرد و خشک(3 و دخالت این چهار مایع را در کلیه حالات بدنی اعم از تغییرات فیزیولوژیک و پیدایش بیماریها و بهبود حال بیماران مؤثر دانسته و می‌گفتند: هر گاه این چهار مایع به نسبت طبیعی و متعادل با یکدیگر در بدن وجود داشته باشد بدن سالم است، ولی اگر یکی از این مایعات یا چند تا از آنها از نظر کمی (نسبت به سایر اخلاط) یا از نظر کیفی متحمل تغییراتی شوند (خواه این تغییرات بعلت سوء تغذیه یا تنفس هوای فاسد یا بواسطه شدت گرمای هوا باشد که در این صورت آنچه از بدن دفع می‌شود افزایش پیدا نموده یا بالعکس فضولات دربدن متراکم می‌گردند .تعادل این مایعات برهم خورده، و در این حال ساختمان طبیعی بدن تغییر کرده و مواد مختلفی بوجود می‌آید که طعم آنها تلخ، شور، شیرین، ترش یا بی طعم می‌باشد و بر حسب کم و بیشی مقدار یا کیفیت آنها کم و بیش زیان آور می‌گردند، و باین ترتیب لاغری شدید بروز می‌کند.4
نه تنها با غلبه یک، دو یا سه نوع از اخلاط، بیماری بروز می‌کند، بلکه متغییرات متنوع دیگری نیز در سنین مختلف بر حسب شرایط بر مزاج موثر است.
امام جعفر صادق(ع) می‌فرمایند:
«إِنَّ عَامَّةَ هَذِهِ الْأَرْوَاحِ مِنَ الْمِرَّةِ الْغَالِبَةِ أَوْ دَمٍ مُحْتَرِقٍ أَوْ بَلْغَمٍ غَالِبٍ فَلْيَشْتَغِلِ الرَّجُلُ بِمُرَاعَاةِ نَفْسِهِ قَبْلَ أَنْ يَغْلِبَ عَلَيْهِ شَيْ‏ءٌ مِنْ هَذِهِ الطَّبَائِعِ فَيُهْلِكَهُ؛5 همه دردها و بیماری‌های (جسمی، روحی و روانی) از غلبه مره (صفرا و سودا) و خون و بلغم مى‌باشد، لازم است پیش از آنکه یکی از آنها بر دیگری غالب شود و باعث هلاکت گردد، انسان پیشگیری نمائید».
پیامبر اکرم(ص) فرمودند:
«الدَّاءُ ثَلَاثٌ وَ الدَّوَاءُ ثَلَاثٌ فَالدَّاءُ الْمِرَّةُ وَ الْبَلْغَمُ وَ الدَّمُ فَدَوَاءُ الدَّمِ الْحِجَامَةُ وَ دَوَاءُ الْمِرَّةِ الْمَشِيُّ وَ دَوَاءُ الْبَلْغَمِ الْحَمَّام؛6 همه بیماری‌ها از سه بیماری غلبه خون، مره (صفرا و سودا)، بلغم است و علاج این سه، درمان همه بیماری‌ها. درمان غلبه خون، حجامت، درمان مره، بیرون روی (مصرف ملین) و درمان بلغم حمام است».
برای تحقق سلامت در خانواده و جامعه بررسی نو به نو و تشخیص غلبه مزاج مخاطبان لازم است.
علم مزاج شناسی ما را در شناخت دقیق‌تر و پس از آن اصلاح، کمک می‌کند. در این فصل اجمالی از مباحث مزاج شناسی ذکر خواهد شد و تفصیل آن و همچنین مباحث تشخیص در کتاب حکیم باشید جلد سوم با عنوان با نگاهی می‌شناسمت بررسی خواهد شد:
—————–
1. محمدحسن جوکار، مروری بر بیماریهای روماتیسمی در طب سنتی ایران، طب و تزکیه، زمستان 1392، دوره 22، شماره 4، صفحه 27 تا 34.
2. «إنَّ اللّهَ -تَبارَک وتَعالى- أهبَطَ آدَمَ مِنَ الجَنَّةِ، وعَرَّفَهُ عِلمَ کلِّ شَیءٍ، فَکانَ مِمّا عَرَّفَهُ النُّجومُ وَالطِّبُّ».
«خداوند، آدم را از بهشت فرو آورد و او را از آگاهى به همه چیز، برخوردار ساخت. نجوم و طبّ، از جمله چیزهایى بود که خداوند، وى را از آنها آگاه کرد»
محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج55، ص275 و ج۱، ص۳۵.
مکتب طبی زرتشت خیلی پیش‌تر از مکاتب طبی یونان، در عالم وجود داشته است».
ر.ک: محمود نجم‌آبادی، تاریخ طبّ در ایران.
3. مهران میراب‌زاده اردکانی، محمد رضا شمس اردکانی، منصور کشاورز، اسماعیل ناظم، محمد باقر مینایی، امور طبیعیّه و ارکان در مکتب طب ایرانی، مجله طب سنتی اسلام و ایران ،1. 1389; 1 (4) :315-322
4. فرید رمضانی، محمد رضا شمس اردکانی، منصور کشاورز، اسماعیل ناظم، محمد باقر مینایی، مروری بر اعضاء، ارواح، قوا و افعال در طب نظری، مجله طب سنتی اسلام و ایران ،1. 1389; 1 (4) :315-322، دوره 1, شماره 4 – (12-1389)
5. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج‏59، ص264.
6. همان، ص127.