تدابیر بازگشت به تعادل دستگاه گوارشی
1. قبل از غذا وضو بگیرید و دست و صورت را بشوئید.
2. در هنگام غذا خوردن بر زمین بنشینید و بر پای چپ تکیه بزنید.
3. با نام خدا، غذا خوردن را شروع کنید و پس از غذا شکر الهی بگوئید.1
4. قبل از غذا نمک وگیاهان گرم همچون زنیان، آویشن، سیاه‌دانه و نعنا مصرف کنید.
گیاهانی همچون آویشن، زنیان، سیاه‌دانه، نعناع، ریحان، بهار نارنج، شوید، بادرنجبویه، زیره، مرزه، بنفشه، پونه، کاکوتی، مرزنجوش، اسطوخدوس، بومادران، هل، کندر، دارچین، ترخون، کاسنی و مسطکی دستگاه گوارش را تقویت می‌کند.
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: زنیان، آویشن و سیاه‌دانه بیاورید. آنها را آسیاب نمودند و داخل نمک خورد شده قرار داد. و می‌فرمودند : بیمی از خوردن غذا ندارم چرا که قبلش مصلح آن را خورده ام. حضرت فرمودند هم تقویت معده می‌کند هم قطع بلغم اضافی می‌کند هم امان از لرزش است.2
نقل کرده اند که روزی پیامبر اکرم(ص) هضم‌کننده غذا و سوسنبر (نوعی نعنا) و سیاه‌دانه را طلبیدند. ایشان هرگاه شیر یا غذای سنگین می‌خوردند، نخست پیش از غذا اینها را کوبیده و درهم آمیخته، به همراه نمک نیم‌کوفته میل می‌کردند و می‌فرمودند: دیگر باکی ندارم که چه می‌خورم و همواره می‌فرمودند: معده را تقویت و بلغم را قطع می‌کند و از انحراف فک ایمن می‌سازد.3
امام جعفر صادق(ع) فرمودند: چهارچیز، چشم راجلا مى‌دهد، سودمند است وهیچ زیانى ندارد. درباره آنها از امام(ع) پرسیدند؟ فرمودند: آویشن و نمک، وقتى باهم باشند، نانخواه (زنیان) و گردو، وقتى باهم باشند. به ایشان گفتند: این چهارچیز، وقتى باهم باشند، به چه کارمى آیند؟ فرمودند: نانخواه و گردو چون در برابرهم قرار گیرند، بواسیر ر امى‌سوزانند، باد را دور مى‌کنند، رنگ پوست را زیبا مى‌سازند، معده را سختى (مقاومت) مى‌دهند و کلیه‌ها را گرم مى‌کنند؛ اما آویشن و نمک چون در برابرهم قرار گیرند، بادها را از دل بیرون مى‌رانند، انسدادها را مى‌گشایند، بلغم را مى‌سوزانند، آب (منى) را زیاد مى‌گردانند، بوى دهان راخوش مى‌سازند، معده را نرمى مى‌دهند، بوى بد را از دهان مى‌برند و آلت را سفتى مى‌بخشند.4
امام کاظم(ع) فرمودند: «داروى امیرالمؤمنین علی(ع)، آویشن بود و ایشان مى‌فرمودند: آویشن براى معده، پرزى همانند پرز پارچه‌هاى مخمل مى‌شود».5
کسی که با امام کاظم(ع) همسفر بود برایم نقل کرد که آن حضرت ریحان کوهی طلب کرده و فرمودند: من دوست دارم غذای خود را با آن آغاز کنم که گشایندۀ مجاری بسته شده، اشتهاآور و زدایندۀ چشم درد است و من آنگاه که غذا را با آن آغاز کنم، باکی ندارم که پس از آن چه غذایی بخورم و دیگر از هیچ بیماری و آسیبی هراس ندارم و آنگاه که غذا تمام شد بار دیگر ریحان کوهی طلب کرده و دیدم که برگ‌هایی از آن را که روی غذا افتاده بود برداشته و خوردند. به من نیز داده و فرمودند: غذای خود را با آن پایان ده که گوارندۀ غذای پیشین و اشتهاآور غذای پسین است. سنگینی معده را زدوده و دل و دهان را خوشبو می‌کند.6
5. با غذاهای سبک‌تر آغاز کنید.
امام رضا(ع) فرمودند: «غذاى خود را با سبک‌ترین غذایى که بدنت را به اندازه عادتت و بر حسب اقامتگاه و فعالیت‌ها و زمانه‌ات تغذیه مى‌کند، آغاز کن».7
6. هر غذا را با مصلحش مصرف کنید.
برای مثال زنیان و نعنا با ماست، عسل و خرما با شیر، نان خشک با ترشیجاتی همچون ترنج و سویق با کله پاچه، مصلح مزاج آنهاست.
امام رضا(ع) فرمودند: «نان خشک، تُرُنج را هضم مى‌کند».8
امام رضا(ع) فرمودند: کسی که می‌خواهد ماست بخورد و به او ضرر نزند روی ماست هاضوم بریزد، سؤال کردم هاضوم چیست؟ امام فرمودند: نانخواه (زنیان) است.9
امام جعفر صادق(ع) فرمودند: «مقدار اندکی سویق، کله‌پاچه را هضم می‌کند و درمان آن است».10
7. ادب سفره را رعایت کنید:
- برداشتن از مقابل خود؛11
- برداشتن لقمه‌های کوچک؛12
- نگاه نکردن به دیگران.13
8. در بین غذا از مصرف آب پرهیز کنید.
9. پس از غذا چند دقیقه‌ای به پشت دراز بکشید.
امام حسین(ع) فرمودند: پیامبر اکرم(ص) به من فرمودند: فرزندم! به پشت بخواب تا شکمت کوچک شود، آب را به مکیدن بنوش تا خوردنت بر تو گوارا آید، به شمار دفعات فرد، سرمه بکش تا چشمانت روشن شود و یک روز در میان، روغن بزن تا به سنت پیامبر خویش، عمل کرده باشى.14
10. کندر بجوید.
امام رضا(ع) فرمودند: «زیاد از کندر استفاده کنید و آن را بجوید و جویدن آن نزد من محبوب‌تر از خوردن آن است، زیرا آن بلغم معده را خارج می‌کند و معده را تمیز می‌کند و مغز را تقویت می‌کند و غذا را هضم می‌کند».15
11. قبل از خواب اجابت مزاج کنید.16
12. قبل از نماز خلال و مسواک بزنید.
13. پس از غذا دست را شستشو دهید.
14. شیوه آب خوردن را اصلاح کنید؛ آرام نوشیدن آب، ایستاده ننوشیدن آب در شب.
15. روزه بگیرید؛ روزۀ سالیانه و ماهی سه روز و سه ماه متوالی (رجب، شعبان، رمضان).
16. عطسه کنید.
امام رضا(ع) فرمودند: «بدان که علت عطسه آن است که خداوند، چون بنده‌اى را نعمتى دهد و او سپاسگذارى از آن را از یاد ببرد، خداوند، بادى بر او چیره مى‌سازد که در تن وى مى‌چرخد و سرانجام، از سوراخ‌هاى بینى او بیرون مى‌آید و شخص، خداوند را بر آن عطسه، سپاس گوید و خدا، این سپاس گفتن را سپاس آن نعمت قرار مى‌دهد. همچنین، هیچ کس عطسه نمى‌کند، مگر این که غذایش گوارا مى‌شود».17
17. بعد از غذا ترشی یا سرکه میل کنید.
ابراهیم بن حسن جعفری می‌گوید: امام جعفر صادق(ع) به یاران خود فرمودند: پزشکان شما چه دستوری درباره ترنج می‌دهند؟ عرض کردند: ای پسر رسول خدا می‌گویند آن را پیش از غذا بخورید. حضرت فرمودند: پیش از غذا چیزی بدتر از آن پیدا نمی‌شود و پس از غذا چیزی بهتر از آن وجود ندارد. پس، از خوردن مربای آن دریغ نکنید که در دل بوی خوشی چون بوی مشک دارد. ترشیجات را هنگام خالی بودن معده نباید مصرف کرد، که عوارض زیادی دارد مثلاً باعث ترشی معده، ضعف اعصاب، افت فشار و… می‌شود. ولی مصرف اندک آن بعد از غذا یا همراه غذا فواید فراوان دارد ویک ضدعفونی کننده، رقیق کننده خون، عامل باز شدن انسدادها، سلامت حافظه وعقل، ازبین برندۀ قند وچربی اضافی بدن وخون و…. می‌شود.18
18. قبل از نماز مسواک بزنید.
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: هرکس در هر روز، دوبار مسواک بزند، سنت پیامبران را استمرار بخشیده است، در برابر هر نمازی که بخواند، خداوند، برایش پاداش صد رکعت می‌نویسد، از فقر به غنا (و بی‌نیازی) در می‌آید، دهانش خوش بو می‌شود، حافظه‌اش فزونی می‌یابد، فهمش استوار می‌گردد، غذایش گوارش می‌یابد، درد دندان‌هایش از میان می‌رود، بیماری از او دور می‌گردد، و فرشتگان، به واسطه نوری که بر او می‌بینند، با او دست می‌دهند و دندان‌هایش تمیز می‌شود.19
دو بار کمتر مسواک کردن در روز، زیاد مسواک زدن، خلال نکردن، خوردن غذای خارج شده از خلال، مسواک زدن در حمام، مسواک در سرویش بهداشتی، خون آلود کردن لثه و خلال با چوب انار و نِی و مُورد.
——————-
1. امام حسن مجتبی(ع): «فی المائدة اثنتا عشرة خصلة، یجب على کلّ مسلم أن یعرفها، أربع فیها فرض، و أربع فیها سنّة، و أربع فیها تأدیب. فأمّا الفرض: فالمعرفة، و الرضا، و التسمیة، و الشکر، و أمّا السنّة: فالوضوء قبل الطعام، و الجلوس على الجانب الأیسر، و الأکل بثلاث أصابع، و أمّا التأدیب: فالأکل [بما] یلیک، و تصغیر اللقمة، و المضغ الشدید، و قلّة النظر فی وجوه الناس؛
در سر سفره غذا دوازده کار نیک وجود دارد که سزاوار است هر مسلمانی آنها را بشناسد. چهار مورد واجب؛ چهار مورد مستحب و چهار مورد نشانه ادب و بزرگواری است.
چهار عمل واجب: شناخت و معرفت پروردگار (بدانیم که نعمت‌ها از اوست)، راضی به نعمت های خدا بود، گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در آغاز غذا، سپاسگذاری خدا در پایان (و گفتن الحمد لله رب العالمین)
چهار عمل مستحب: وضو گرفتن قبل از غذا، نشستن بجانب چپ، در حال نشسته غذا خورد، غذا خوردن با سه انگشت.
چهار عمل نشانه ادب و بزرگواری: از غذای پیش روی برداشتن، لقمه‌ها را کوچک برداشتن غذا را به خوبی جویدن، کمتر در صورت دیگران نگاه کردن». شیخ صدوق، خصال، ص485.
2. .«أَنَّهُ دَعَا بِالْهَاضُومِ وَ الصَّعْتَرِ وَ الْحَبَّةِ السَّوْدَاءِ فَکانَ یسْتَفُّهُ إِذَا أَکلَ الْبَیاضَ وَ طَعَاماً لَهُ غَائِلَةٌ وَ کانَ یجْعَلُهُ مَعَ الْمِلْحِ الْجَرِیشِ وَ یفْتَحُ بِهِ الطَّعَامَ وَ یقُولُ مَا أُبَالِی إِذَا تَغَادَیتُهُ مَا أَکلْتُ مِنْ شَی‌ءٍ وَ کانَ یقُولُ یقَوِّی الْمَعِدَةَ وَ یقْطَعُ الْبَلْغَمَ وَ هُوَ أَمَانٌ مِنَ اللَّقْوَةِ». محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص244.
3. «أنه دعا بالهاضوم والسعتر والحبة السوداء فکان یستفها إذا أکل البیاض وطعاما له غائلة. وکان یجعله مع الملح الجریش ویفتتح به الطعام. ویقول: ماأبالی إذا تغادیته ما أکلت من شیء. ویقول: هو یقوی المعدة ویقطع البلغم وهو أمان من اللقوة». حسن بن فضل طبرسى، مکارم الاخلاق، ج1، ص407.
4. «أربَعَةُ أشیاءَ تَجلُو البَصَرَ وینفَعنَ ولا یضرُرنَ، فَسُئِلَ عَنهُنَّ فَقالَ: السَّعتَرُ وَالمِلحُ إذَا اجتَمَعا… یطرُدانِ الرِّیاحَ مِنَ الفُؤادِ، ویفتَحانِ السُّدَدَ، ویحرِقانِ البَلغَمَ، ویدِرّانِ الماءَ، ویطَیبانِ النَّکهَةَ، ویلَینانِ المَعِدَةَ، ویذهِبانِ الرِّیاحَ الخَبیثَةَ مِنَ الفَمِ، ویصَلِّبانِ الذَّکرَ». حسن بن فضل طبرسى، مکارم الاخلاق، ج1، ص416.
5. «إِنَّهُ یصِیرُ فِی الْمَعِدَةِ خَمْلًا کخَمْلِ الْقَطِیفَةِ وَ رُوِی أَنَّ الصَّعْتَرَ یدْبُغُ الْمَعِدَة». محمد بن یعقوب کلینى، الکافی، ج6، ص375؛ برقی، المحاسن، برقی، ج2، ص594.
6. محمد بن یعقوب کلینى، الکافی، ج6، ص364 .
7. طبّ الرضا(ع)، ص15 .
8. «الخُبزُ الیابِسُ یَهضِمُ الاُترُجَّ». محمد بن یعقوب کلینى، الکافی، ج۶، ص۳۶۰.
9.«من أراد أکل الماست ولا یضره فلیصب علیه الهاضوم، قلت له: وما الهاضوم قال: النانخواه». محمد بن یعقوب کلینى، الکافی، ج۶، ص۳۳۸.
10. «إن قلیل السویق یهضم الرؤوس وهو دواؤه». محمد بن یعقوب کلینى، الکافی، ج۶، ص306؛ حسن بن فضل طبرسى، مکارم الاخلاق، ص۱۶۳.
11. رسول‌الله(ص): «اذا اکل احدکم فلیاکل مما یلیه؛ چون یکی از شما مشغول خوردن غذا می‌شود، از (غذای) مقابل خودش بخورد». محمد بن یعقوب کلینى، الکافی، ج6، ص۲۹۷.
12. رسول‌الله(ص): «صغورا رغفانکم فان مع کل رغیف برکه؛ لقمه هایتان را کوچک بردارید؛ زیرا با هر لقمه‌ای یک برکت همراه است». محمد بن یعقوب کلینى، الکافی، ج6، ص۳۰۳.
13. رسول‌الله(ص): «لابتبعن احدکم بصره لقمه اخیه؛ هیچ یک از شما نباید با چشمش لقمه برادرش را دنبال کند به لقمه برادرش چشم بدوزد». الفردوس، ج۵، ص۱۲۹.
14. «یا بُنَی، نَم عَلى قَفاک یخمَص بَطنُک، وَاشرَبِ الماءَ مَصّا یمرَأک أکلُک، وَاکتَحِل وَترا یضِئ لَک بَصَرُک، وَادَّهِن غِبّا تَتَشَبَّه بِسُنَّةِ نَبِیک». دعائم الاسلام، ج2، ص164.
15. «استکثروا من اللبان واستفوه وامضغوه وأحبه ذلک إلی المضغ، فإنه ینزف بلغم المعدة وینظفها ویشد العقل ویمرئ الطعام». حسن بن فضل طبرسى، مکارم الاخلاق، ج1، ص423.
16. امیرالمؤمنین علی(ع) به امام حسن(ع) فرموند: «یا بُنَی أَ لَا أُعَلِّمُک أَرْبَعَ خِصَالٍ تَسْتَغْنِی بِهَا عَنِ الطِّبِ فَقَالَ بَلَى یا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ قَالَ لَا تَجْلِسْ عَلَى الطَّعَامِ إِلَّا وَ أَنْتَ جَائِعٌ وَ لَا تَقُمْ عَنِ الطَّعَامِ إِلَّا وَ أَنْتَ تَشْتَهِیهِ وَ جَوِّدِ الْمَضْغَ وَ إِذَا نِمْتَ فَاعْرِضْ نَفْسَک عَلَى الْخَلَاءِ فَإِذَا اسْتَعْمَلْتَ هَذَا اسْتَغْنَیتَ عَنِ الطِّب؛ آیا چهار خصلت به تو تعلیم نکنم که بوسیله آن از طبّ بی‌نیاز شوی؟ امام حسن مجتبی(ع) عرضه داشتند: چرا، بفرمایید. فرموند: تا زمانی که گرسنه نشدی بر سفره غذا ننشین و دست از غذا نکش مگر زمانی که هنوز به آن اشتها داری و خوب غذا را بِجو و زمان خواب، اجابت مزاج کن، پس اگر این امور را انجام دادی از طبّ بی‌نیاز می‌شوی». شیخ صدوق، خصال، ج1، ص229.
17. «اِعلَم أنَّ عِلَّةَ العُطاسِ، هِیَ أنَّ اللّهَ -تَبارَکَ وتَعالى- إذا أنعَمَ عَلى عَبدٍ بِنِعمَةٍ فَنَسِیَ أن یَشکُرَ عَلَیها، سَلَّطَ عَلَیهِ ریحاً تَدورُ فی بَدَنِهِ، فَتَخرُجُ مِن خَیاشیمِهِ، فَیَحمَدُ اللّهَ عَلى تِلکَ العَطسَةِ، فَیَجعَلُ ذلِکَ الحَمدَ شُکراً لِتِلکَ النِّعمَةِ، وما عَطَسَ عاطِسٌ إلاّ هُضِمَ لَهُ طعامُهُ». الفقه المنسوب للامام رضا(ع)، ص391؛ محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج76، ص55.
18. عبدالله و حسین ابنا بسطام، طبّ الائمه(علیهم السلام)، ص135؛ محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج66، ص192.
19. «مَنِ استاکَ کُلَّ یَومٍ مَرَّتَینِ فَقَد أدامَ سُنَّةَ الأَنبِیاءِ(علیهم السلام)، وکَتَبَ اللّه ُ لَهُ بِکُلِّ صَلاةٍ یُصَلّیها ثَوابَ مِئَةِ رَکعَةٍ، وَاستَغنى عَنِ الفَقرِ، وتَطیبُ نَکهَتُهُ، ویَزیدُ فی حِفظِهِ، ویَشتَدُّ لَهُ فَهمُهُ، ویَمَرأُ طَعامُهُ، ویَذهَبُ أوجاعُ أضراسِهِ، ویُدفَعُ عَنهُ السُّقُمُ، وتُصافِحُهُ المَلائِکَةُ لِما یَرَونَ عَلَیهِ مِنَ النّورِ، ویَنقى أسنانُهُ». جامع الاخبار، ص151.